معرفی بیرجند

بیرجند

مختصات: 59°13′E32°53′N / ۵۹٫۲۲°شرقی°۳۲٫۸۸شمالی / 59.22;32.88 (نقشه)
بیرجند

استان     خراسان جنوبی
شهرستان     بیرجند
بخش     مرکزی
مردم
جمعیت     ۱۵۷٬۸۴۸[۱]
رشد جمعیت     ۲٪
تراکم جمعیت     ۳۶۹۷ نفر بر کیلومتر مربع
زبان‌ گفتاری     فارسی
مذهب     شیعه، سنی
جغرافیای طبیعی
مساحت     ۴۲٫۷ کیلومتر مربع
ارتفاع از سطح دریا     ۱۴۹۱ متر[۲]
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه     ۱۶٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد[۲]
میانگین بارش سالانه     ۱۷۱ میلی‌متر[۲]
روزهای یخبندان سالانه     ۴۸ روز[۳]
اطلاعات شهری
شهردار     محمود محسن زاده
ره‌آورد     زعفران، زرشک، عناب، فرش
پیش‌شماره تلفنی     ۰۵۶۱
وبگاه     شهرداری بیرجند

شهر بیرجَند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷٬۸۴۸ نفر جمعیت داشته‌است.(چهل و پنجمین شهر پر جمعیت ایران)[۱]

شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود.[۴] این شهر همچنین دومین شهری در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید.[۵]

مدرسه شوکتیه این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد [۶] و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.[۷]
فهرست مندرجات
[نهفتن]

    * ۱ نام
    * ۲ تاریخ
          o ۲.۱ پیش از اسلام
          o ۲.۲ پس از اسلام
          o ۲.۳ صفویه
          o ۲.۴ قاجاریه
                + ۲.۴.۱ کنسولگری‌های انگلستان و روسیه
                + ۲.۴.۲ مدرسه شوکتیه
                + ۲.۴.۳ بانک شاهنشاهی
                + ۲.۴.۴ سینما
          o ۲.۵ پهلوی
                + ۲.۵.۱ بنگاه خیریه آبلوله
                + ۲.۵.۲ هنگ ژاندارمری
                + ۲.۵.۳ تیپ ارتش
                + ۲.۵.۴ شهرداری
                + ۲.۵.۵ فرودگاه
                + ۲.۵.۶ گمرک
                + ۲.۵.۷ بیمارستان امام رضا
                + ۲.۵.۸ دانشگاه
          o ۲.۶ انقلاب
                + ۲.۶.۱ تاسیس استان خراسان جنوبی
    * ۳ گویش بیرجندی
    * ۴ آموزش و فرهنگ
          o ۴.۱ آموزش عالی
    * ۵ اهالی بیرجند
    * ۶ جاذبه‌های گردشگری
          o ۶.۱ تاریخی
          o ۶.۲ تفریحی
    * ۷ آب و هوا
    * ۸ ترابری
          o ۸.۱ هوایی
                + ۸.۱.۱ فرودگاه بین‌المللی بیرجند
                + ۸.۱.۲ فرودگاه نظامی خور
          o ۸.۲ زمینی
                + ۸.۲.۱ پایانه مسافربری بیرجند
                + ۸.۲.۲ پایانه باربری بیرجند
 نام

نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است.

پنج وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده‌است.

    * بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر
    * بیرجند یعنی شهر بلند
    * بیرجند یعنی شهر چاه
    * بیرجند یعنی شهر طوفان
    * بیرجند یعنی برزن

آقای رجبعلی لباف خانیکی در مقاله خود تحت عنوان "تأملی در نام بیرجند"، بیرجند را مرکب از دو جزء "بیر" و "جند" می‌داند. "بیر" در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" که معرّب "کند" است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و ...، این وجه تسمیه درست تر به نظر می‌رسد.
تاریخ


 پیش از اسلام

علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .[۷]

اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای رچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستای کوچ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره "استاد تنگل"، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.

همچنین علاوه بر وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا .[۷] که دال بر قدمت تاریخی این منطقه‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و ...
[ویرایش] پس از اسلام

قدیمی‌ترین اثر درون شهری بیرجند، مسجد جامع آن است که در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده‌است.

احتمالا یاقوت حموی اولین جغرافیدانی است که از «پیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران, انگور, میوه و اندکی غله به دست می‌آمده‌است.

زین العابدین شیروانی, بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده‌است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معنای «نصف» و کند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.

بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستانهای بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌های چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه که خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.
 صفویه

در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه, بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راههای دریایی و زمینی, بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان, جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
 قاجاریه

در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک گرگور درباره شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی درباره تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است.

سرپرسی سایکس در سفر خود به منطقه, از کوههای معین آباد (ظاهراً همان میناباد)، امیران ناحیه قائنات, محصولات زراعی بویژه زعفران و زرشک و ابریشم، قالی بافی ساکنان منطقه و مذهب آنها و نیز شهر بیرجند - که آن را متفاوت با سایر شهرهای ایران دانسته - مطالبی آورده‌است.

لمتون نیز در سالهای قبل از ۱۳۲۹ خورشیدی به وضع مالکیت اراضی و قنات‌های قائنات و نیز نظامهای آبیاری در آبادیهای پیرامون بیرجند اشاره کرده‌است. [۸]

در دوره قاجاریه به سبب کمبود آب, شهر بیرجند به کندی توسعه می‌یافت ولی همچنان مرکز ناحیه بود.
[ویرایش] کنسولگری‌های انگلستان و روسیه

در آغاز سدهٔ نوزدهم و پس از جنگ ایران در هرات، و نقش پشتیبانی که بیرجند در این جنگ داشت، انگلستان جهت حفظ منافع و مستعمرات خود در شبه قاره هند و توسعه نفوذ خود در افغانستان، در سال ۱۸۹۴ میلادی (۱۲۷۳ خورشیدی)، اقدام به تاسیس کنسولگری در بیرجند نمود. به تبع ایجاد این کنسولگری، دولت روسیه تزاری نیز کنسولگری خود را در بیرجند تاسیس نمود.[۷]

به تدریج با شروع جنگ جهانی اول و دوم و نیز وقوع انقلاب روسیه، رقابت سیاسی بین انگلستان و روسیه در ایران کاهش یافته و در نتیجه کنسوگری‌های دو کشور تعطیل گشتند.
[ویرایش] مدرسه شوکتیه
نوشتار اصلی: مدرسه شوکتیه
کتیبه بالای صحن مدرسه شوکتیه

این مدرسه توسط محمدابراهیم خان علم، در سال ۱۲۸۴ شمسی در محل حسینیه شوکتیه ایجاد شده و فعالیت خود را با حضور ۷ معلم اتریشی و تعدادی مترجم ایرانی و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم به ذکر است این مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید در ایران است.
[ویرایش] بانک شاهنشاهی

در زمان حکومت قاجاریه و متعاقب اقدام انگلستان در تاسیس بانک شاهنشاهی در ایران، در سال ۱۹۱۳ میلادی (۱۲۹۲ شمسی)، شعبه این بانک در بیرجند به ریاست یک انگلیسی به نام اف.هیل تاسیس شده و فعالیت خود را آغاز نمود.[۷]
[ویرایش] سینما

اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی، با پخش فیلمهای صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. این سینما که توسط محمدرضا صمصام الدوله، حاکم وقت زابل ساخته شده بود، از برق کارخانه‌ای بنام "مارشال" استفاده می‌نمود.[۹]
[ویرایش] پهلوی

در سالهای نخستین دوران پهلوی، شهر به مرکز عمده نظامی تبدیل شد. لوله کشی آب در ۱۳۰۲ خورشیدی - که اولین لوله کشی شهری در ایران به حساب می‌آمد - و تغییر مسیر رود بیرجند دو عامل مهم در تحول شهر بود. در ۱۳۱۰ خورشیدی به نوشته روزنامه کیهان به سبب فراوانی آب قنات در شهر، بر جمعیت آن هنگام کم آبی افزوده می‌شد.

به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، در سال ۱۳۱۲ خورشیدی، فرودگاه شهر بیرجند - سومین فرودگاه کشور پس از قلعه مرغی و بوشهر - مورد بهره برداری قرار گرفت. [۱۰]

در سالهای پس از ۱۳۲۰ شمسی, توسعه شهر سرعت یافت و در جنگ جهانی دوم متفقین, شاهراه مشهد - زاهدان را ساختند که به صورت یکی از شاهرگ‌های ارتباطی متفقین - که با راه آهن ایران رقابت می‌کرد - درآمد.[۸]


 بنگاه خیریه آبلوله
نوشتار اصلی: بنگاه آبلوله بیرجند

بنگاه مستقل خیریه آب و لوله بیرجند در سال ۱۳۰۲ شمسی، به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران توسط عده‌ای از افراد خیر و نیکوکار شهر بیرجند و همکاری محمدابراهیم خان علم تاسیس شد. این بنگاه به منظور تامین آب قابل شرب برای اهالی بیرجند، اقدام به خرید لوله‌های چدنی انتقال آب از هندوستان و نیز انتقال لوله‌های باقیمانده از جنگ جهانی اول در کمپ نیروهای انگلیسی در سفیدآبه، و مالکیت آب و اراضی قنات دشت علی آباد بیرجند نمود.[۹]
[ویرایش] هنگ ژاندارمری

در سال ۱۳۰۷، هنگ ژاندارمری بیرجند تاسیس شد. این هنگ دارای ۹ گروهان، گناباد، فردوس، طبس، شاهرخت، گزیک، بندان، حسین آباد رزاق زاده و گروهان مرکزی بیرجند بود. وظیفه مرزبانی نیز به عهده این هنگ بوده‌است. این هنگ تا زمان ادغام در نیروی انتظامی، مشغول فعالیت بود.
] تیپ ارتش

در سالهای نخستین دوره پهلوی و متعاقب تاسیس ارتش نوین در ایران, تیپ ارتش در بیرجند مستقر شده و اقدام به تاسیس پادگان در شهر بیرجند نمود. این پادگان که امروزه به نام پادگان آموزشی ۰۴ نامیده می‌شود، از بدو تاسیس تا کنون، آموزش سربازان وظیفه را برعهده دارد.[۷]
[ویرایش] شهرداری

در سال ۱۳۱۰، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و با ۱۲ کارمند، فعالیت خود را آغاز نمود. اولین شهردار بیرجند، آقای افشار بود که به مدت ۶ سال سمت ریاست شهرداری را بر عهده داشت.[۱۱]
[ویرایش] فرودگاه

در سال ۱۳۱۲ به جهت موقعیت سیاسی و نظامی شهر بیرجند و شرق کشور، فرودگاه بیرجند در زمینی به مساحت ۱۵۰ هکتار در شمال شهر ایجاد گردید.[۶]
[ویرایش] گمرک

در سال ۱۳۱۷، به منظور سهولت در حمل و نقل و صادرات و واردات کالا به شبه قاره هند و افغانستان، اداره گمرک بیرجند تاسیس و با دو واحد گمرکی درح و گزیک فعالیت خود را آغاز نمود.[۷]
[ویرایش] بیمارستان امام رضا

در سال ۱۳۲۷ در یکی از اراضی و موقوفات متعلق به خاندان علم، معروف به باغ اناری، بیمارستان امام رضا تاسیس گردید. این بیمارستان علاوه بر پذیرش بیماران شهرستان بیرجند، نسبت به پذیرش سایر بیماران شهرستان‌های جنوبی استان خراسان اقدام می‌نمود.[۱۲]
[ویرایش] دانشگاه

در سال ۱۳۵۴ شمسی, با پیگیری دکتر محمدحسن گنجی، در مجموعه موقوفات علم, موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس و در سال ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی, فیزیک و شیمی, کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[۱۳]
تصویر هوایی از شرق شهر بیرجند. از چپ به راست: خیابان پاسداران، عدل، معلم و غفاری
[ویرایش] انقلاب

پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی توجه بیشتری به بخشهای اداری، آموزشی، صنعتی و کشاورزی مناطق محروم گردید. ایجاد شهرک صنعتی در غرب بیرجند، تاسیس دانشگاههای علوم پزشکی، آزاد، پیام نور، صنعتی و ..، ارتقا سازمانهای اداری مانند اداره راه و ترابری بیرجند به اداره کل و تحت پوشش قرار دادن کلیه راههای شرق کشور، مهاجرت افغان‌ها به سبب اشغال افغانستان توسط شوروی و مهاجرت روستاییان، سبب توسعه روزافزون بیرجند گردید، به طوری که پنجمین شهر استان خراسان گردید.

اکنون بخش شمالی شهر, کارگرنشین با خانه‌های ارزان قیمت است. بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریبا تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع اند. بخش جنوبی نیز بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می‌شود و قسمت جدید شهر است. [۱۴]
 تاسیس استان خراسان جنوبی

در تابستان سال ۱۳۸۳ این شهر، پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، مرکز استان تازه تاسیس خراسان جنوبی گردید.
[ویرایش] گویش بیرجندی
نوشتار اصلی: گویش بیرجندی

گویش یا لهجه بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است که مانند گویشهای دیگر به نسبت زبان رسمی کمتر تحول پذیرفته و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های فارسی کهن را نگه داشته‌است. محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز پاکیزه و دست نخورده باقی مانده‌است.
[ویرایش] آموزش و فرهنگ

مراکز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته ‏اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است. هم ‏اکنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مرکز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند.

مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز, به همت امیر شوکت‌الملک علم, حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن, دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض, نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید. آموزش و پرورش بیرجند هم‏ اینک با بیش از ۹۰ سال عمر با برکت بیش از یکصدهزار نفر دانش‏ آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مرکز آموزش عالی فرهنگیان، مراکز تعلیم و تربیت، پژوهشکده معلم و... آموزش و پرورش این شهرستان را به قویترین آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل کرده بود.
[ویرایش] آموزش عالی

بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور از امکانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسی, در مجموعه موقوفات علم, موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی, فیزیک و شیمی, کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.[۱۳]

در حال حاضر ۱۴ هزار دانشجو در ۱۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی مشغول تحصیل می‌باشند که بالاترین تورم دانشجویی در سطح کشور را به خود اختصاص داده‌است. بدین معنی که به ازای هر ۹ نفر شهروند بیرجندی یک نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراکز آموزش عالی در بیرجند می‌توان از:

    * دانشگاه بیرجند
    * دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
    * دانشگاه صنعتی بیرجند
    * دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
    * دانشگاه پیام ‏نور بیرجند
    * دانشگاه جامع علمی کاربردی بیرجند
    * مرکز تربیت معلم شهید باهنر
    * مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان
    * مرکز آموزش مدیریت دولتی
    * مرکز آموزش عالی دختران بیرجند (سپیده کاشانی)

نام برد.
[ویرایش] اهالی بیرجند

نوشتار اصلی: اهالی بیرجند
جاذبه‌های گردشگری

علاوه بر جاذبه‌های گردشگری موجود در سطح شهرستان بیرجند، آثار تاریخی و مکانهای تفریحی نیز در داخل در محدوده شهری بیرجند وجود دارد.
[ویرایش] تاریخی

    * آب انبار‌ها

بند دره یکی از جاذبه‌های گردشگری بیرجند

    * آرامگاه حکیم نزاری
    * ارگ کلاه فرنگی
    * بند دره
    * بند عمرشاه
    * عمارت اکبریه
    * قلعه بیرجند
    * کنسولگری انگلیس (باغ منظریه)
    * مدرسه شوکتیه
    * مدرسه معصومیه
    * مصلی بیرجند
    * یخدان رحیم آباد

 تفریحی

    * آبنمای موزیکال
    * پارک آزادی
    * پارک توحید
    * پارک صیادشیرازی
    * موزه بیرجند


میانگین بالاترین و پایین ترین دما به مقیاس فارنهایت

بارندگی به مقیاس اینچ

آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است.

ایستگاه هواشناسی بیرجند در سال ۱۳۳۴ خورشیدی (۱۹۵۵ میلادی) راه اندازی گردید.[۱۵] بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با ۲۴ و ۸ درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده در این شهر در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۳ و برابر با ۲۱/۵ - درجه سانتیگراد و بیشترین آن در تاریخ ۱۱ جولای ۱۹۶۷ و برابر با ۴۴ درجه سانتیگراد بوده است. شهر بیرجند، به طور میانگین در ۷۶ روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در ۱۴۲ روز از سال دارای دمای بالای ۳۰ درجه سانتیگراد است.

مجموع بارش سالیانه در شهر بیرجند به طور میانگین برابر با ۱۷۱ میلی متر در سال است. بیشترین میزان بارش در یک روز، در دوم ماه می ۱۹۵۷ رخ داد و ۵۲ میلیمتر باران در این شهر بارید. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در ابن شهر ، ۳۶٪ است و به طور میانگین ۳۰ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است. هوای بیرجند به طور میانگین در ۱۲ روز از سال، با طوفان و گرد و خاک شدید همراه است. [۱۶]
 ترابری
 هوایی
 فرودگاه بین‌المللی بیرجند
نوشتار اصلی: فرودگاه بیرجند

به علت اهمیت راهبردی شهر بیرجند در شرق ایران، فرودگاه بیرجند، در سال ۱۳۱۲ شمسی، به عنوان سومین فرودگاه کشور مورد بهره برداری قرار گرفت. این فرودگاه که در شمال شهر بیرجند واقع است، به مرور زمان گسترش یافته و در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با انجام پرواز بیرجند - مدینه به فرودگاه بین‌المللی بیرجند ارتقا یافت. در تاریخ ۱۳۸۹/۰۵/۱۲ اولین پرواز فرودگاه بیرجند به مقصد دمشق انجام شد.[۱۷]
[ویرایش] فرودگاه نظامی خور

این فرودگاه، پس از احداث فرودگاه نظامی شیندند در استان فراه افغانستان توسط شوروی، در ۵۰ کیلومتری غرب بیرجند و در خور ساخته شد. این فرودگاه که در پایگاه دوازدهم شکاری نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، واقع است، کاربردی نظامی دارد.
 زمینی
 پایانه مسافربری بیرجند

این پایانه در سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۴ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. در حال حاضر ۱۰ شرکت حمل و نقل مسافر و یک موسسه مسافربری در مسیرهای تهران، مشهد، زاهدان، کرمان، اصفهان، فردوس، زابل و ... مشغول فعالیت هستند.[۱۸]


 پایانه باربری بیرجند

این پایانه در شهریور سال ۱۳۷۵ در زمینی به مساحت ۲۳ هکتار و در شمال شهر بیرجند ساخته شد. تعداد ۱۳ شرکت باربری در مسیرهای اصفهان، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز و تهرانو نیشابور در این پایانه مشغول فعالیت هستند. [۱۸]

شهر بیرجند

ناحیه‌ای که بیرجند جزء کوچکی از آن را تشکیل می دهد، قهستان نام داشت. این ناحیه از یک سو به دلیل کوهستانی بودن،  پناهگاه نهضت هایی نظیر اسماعیلیان بوده است، از سوی دیگر، به سبب خشکی اقلیمی و وجود بیابان‌هایی که به آب وهوای شبه جزیره عربستان شباهت دارد، مورد توجه اعرابی که از جور خلفای عباسی و حاکمان وقت می‌گریخته اند، قرار داشته است و این گریختگان به این منطقه پناه می آوردند. در اسطوره‌های تاریخی، بنای قهستان را به سام بن نریمان نسبت می دهند و آن را بخشی از قلمرو فریدون، پنجمین پادشاه پیشدادی می دانند. این شهر در حال حاضر، یکی از شهرهای مهم جنوب خراسان و یک از مراکز عمده تجاری و اقتصادی است. امامزاده زیدبن‌موسی یکی از اماکن دیدنی و زیارتی این شهر است.

 مراکز دیدنی

• تخت سردار
• سنگ نگاره لاخ مزار
• سنگ نگاره و نقش کال جنگال
• قلعه فورک
• مدرسه شوکتیه
• قلعه شاه دژ
• قلعه کهنه و تپه صیادان
• قلعه نیه
• مزار پر سر
• مزار پیرحاجیان
• مزار یا قدمگاه هماهنگ
• مسجد جامع چهار درخت
• مسجد گلستان
• باغ شوکت‌آباد

صنایع و معادن

صنایع شهرستان بیرجند در دو دسته صنایع دستی و صنایع ماشینی قابل بررسی است. فرش بافی از هنرهای دستی مهم مردم بیرجند به شمار می رود و فرش ها با طرح های کاشان و محلی و قالیچه ها بیش تر با طرح های بلوچی، سیستانی، ترکمنی و … تولید می شوند. در زمینه‌ی قالی بافی اولین منطقه‌ای که در بیرجند مورد توجه دست اندرکاران قرار گرفته روستای درخش بیرجند است. سییل ادواردز می‌گوید قرن‌هاست که مردم قائنات به قالی‌بافی اشتغال دارند . مقدس که در پایان قرن دهم از این منطقه بازدید کرده است ، اظهار می‌دارد که قالیبافی در قائنات به درخش اختصاص دارد و اضافه می‌کند که در آن زمان چهارصد دستگاه قالیبافی در این منطقه موجود بوده است.
از قالی‌های بیرجند تعداد زیادی به یادگار مانده که در موزه فرش ایران ودرمجموعه آستان قدس رضوی نگه‌داری می‌شود که اکثراً بافت روستای درخش بیرجند هستند. حاج موسی انارکی وعزیز الله زهرایی در بهبود کیفیت قالی درخش بیرجند سهم عمده ای داشته اند.
با توجه به شواهد تاریخی قالی‌بافی در بیرجند ازدرخش شروع شده ولی به مرور زمان در سطح روستاهای بیرجند گسترش یافته است. موفقیت بافندگان فرش مود را باید در استفاده از پشم محلی، شست‌وشوی خوب، رنگرزی سنتی و بافت خوب دانست. امروزه فرش بیرجند را در بازارهای جهانی را با نام «مود» می‌شناسند. (روستای مود در 36 کیلومتری بیرجند قرار دارد ومردم آن قالی‌بافی را بلافاصله از درخش آموختند و امروزه بیش‌تر آن ها به شغل قالی‌بافی اشتغال دارند.) امروزه در شهرستان بیرجند تعداد 16 هزار دار قالی وجود دارد و تنها در شهرستان بیرجند 200 باب فروشگاه خامه فروشی، 50 الی 60 کارگاه رنگرزی ، 30 الی 40 واحد پرداخت زنی ودیگر صنف‌های وابسته به فرش دایر است این آمار نشان‌گر آن است که حیات اقتصادی بیرجند در گرو فرش است.
قالی بافی در بیرجند: نقوش هندسی قالیچه های بیرجند در قالیچه های عشاعری بیرجند جلوه کرده است که تجلی اندیشه‌، ذوق‌، هنر و احساس است‌. نقوش هندسی قالیچه های بیرجند ابتدا به صورت مجرد و انتزاعی بوده و به تدریج به طبیعت نزدیک‌تر شده است. بیش‌تراین نقوش از مثلث و سایر اشکال هندسی گرفته شده و به شکل‌های مختلف کنار هم چیده شده است و با رنگ بندی‌های مناسب هر یک نمودی از طبیعت پیدا کرداند.‌ طرح‌های شکسته در قالی بیرجند‌ هم‌چنان بر اصالت اولیه خود باقی مانده ‌اند اما می‌توان به تأثیر عشایر سیستانی که همه ساله به مناطقی از بیرجند ییلاق می‌کنند اشاره کرد . طرح زیبای سه برگی که عشایر بخش درمیان آن را در قالیچه هایشان به کار می‌برند از جمله این تأثیر‌ات است. هم‌چنین در متن قالیچه های بخش درمیان بیرجند که نام قالیچه‌های عیسایی‌ها به خود گرفته است طرح سه قالبی دیده می‌شود که هر قالب شامل چند لوزی همانند است که یکی درون دیگری قرار گرفته که اصالت این طرح نیز به عشایر سیستان برمی‌گردد.
درطرح‌های فعلی فرش بیرجند قدیمی‌ترین نقشه قالی بیرجند که در روستای درخش یافت می‌شده است؛ طرح هراتی بوده است. این طرح بنا بر گل ختایی‌در عمده تولیدات فرش درخش به کار می‌رفته است. هم‌چنین نقشه درختی بعد از طرح هراتی از سابقه دیرینه‌‌ای برخوردار است این نقشه که با الهام از طبیعت طراحی شده در روستاهای مود و درخش بیش‌تر از سایر نقاط یافت می‌شود از دیگر نقش‌های رایج در قالی بیرجند می توان به نقش ریز ماهی ساده، ریزماهی ترنج‌دار، ریز ماهی پنج متن و طرح سعدی اشاره کرد.
امروزه انواع طرح‌های مختلف اصفهان ، قم و تبریر و … در کارگاه‌های قالی بافی شهری و روستا بیرجند بافته می شود.رایج ترین این نقوش شامل نقشه های: بوته ‌جقه، طرح‌های گلدانی، نقشه دهان اژدر، طرح‌های کرمانی، طرح شاه صفی، نقشه‌کله‌اسبی‌، طرح خشتی و طرح محرمات هستند.

 گلیم بافی: بافت گلیم در شهر بیرجند رایج نبوده و اغلب در روستاهای اطراف آن بافته می‌شود. سابقه گلیم بافی در بیرجند نمی‌توان به درستی بیان کرد ولی با توجه به اظهارات بافندگان محلی با سابقه قالی‌بافی منطقه هماهنگی دارد. هم اکنون گلیم وگلیم بافی به گونه ‌ای جدی‌تر در روستاهای خور و خراشاد رایج است و در سایر نقاط روستاییان به گونه‌ای انفرادی و بدون تجمع کار گاهی به بافت آن مشغول هستند . نقش گلیم های منطقه بیش‌تر به گونه گلیم‌های بلوچی رخشانی است و اغلب طرح‌هایی بسیار ساده دارد.
گلیم را هم با نقشه از پیش فراهم شده و از‌ روی طرح و هم به صورت ذهنی می ‌بافند. رنگ‌هایی که بیش‌تر در نقش گلیم به کار می‌ رود، خالص و شاد بوده و اغلب زرد آبی قرمز و سفید شکری است. تنوع در نقش و هماهنگی در رنگ است که به گلیم اصالت بخشیده و به عنوان هنرهای دستی شهرت جهانی داده است. نقش گلیم در سراسر جهان از جمله ایران با طرح‌های هندسی و خطوط مستقیم و شکسته شکل می گیرد. نقش‌های ایلات از تغییرات به دور بوده و به سنت های اقوام نزدیک ترند و بدین لحاظ دارای نمای بیش تری از نقوش روستای و شهری بوده و مورد توجه هنر دوستان است. در این نقوش معمولاً از نقش مایه هایی مانند شاخ گوزن و چشم و کوزه استفاده می شود در این گلیم‌ها نیز نقش‌ها صادر شدند و همیشه خطوط اصلی شی را که بافنده قصد نشان دادن آن را دارد مشخص می کنند. طرح و نقشه گلیم در بیرجند و خراسان از نقاط دیگر مستثنی نبوده ولی در مقام مقایسه با گلیم‌های عشایری که ساده تر هستند و زینه خالی آن‌ها بیش‌تر است شبیه‌ ترند.
پلاس نیز نوعی گلیم است و موارد استفاده ای چون گلیم داردو دربیش ترمناطق روستایی بافته می شود پلاس بافی معمولا با موی بز انجام می ‌گیرد ولی در روستای خور نوی دیگر پلاس بافی با روگ ( تکه پارچه ) انجام می ‌گیرد. برای بافت پلاس ابتدا دار پلاس را به وسیله میخ سرپا می‌کنند سپس شت‌ها را از دو «سرکار» و « کون کار» می ‌گذرانند و بعد به خاطر این‌که تارها به هم‌دیگر نرسد و به هم نخورد روی چوب کار را گلی می ‌کنند و سپس به وسیله ماسوره و نخ پلاس را می‌بافند برای بافت پلاس باروگ ابتدا چند ردیف شت‌ها را می‌چینند که به آن ساده می‌گویند بعد به وسیله تک‌های پارچه که به آن روک می‌گویند؛ شروع به بافت پلاس می‌نمایند. این گونه از گلیم بیش‌تر برای توبره مورد استفاده قرار می‌گیرد و بافت آن به صورت محدود است و به ندرت انجام می‌گیرد.
جاجیم بافی: قدمت بافت جاجیم در این منطقه حدود 30 سال است جاجیم را در این منطقه با دستگاه توبافی (پارچه بافی) می‌بافند و تنها تفاوت آن در این است که جاجیم با نخ کلفت‌تر بافته می‌شود. نقش جاجیم دراین منطقه بستگی به سلیقه بافنده دارد در این منطقه پارچه بافی و جاجیم بافی رابطه ای مستقیم با یکدیگر دارند و هر منطقه‌ ای که جاجیم در آن بافته می‌شود حتماً پارچه هم در آن بافته می‌شود مرکز عمده بافت جاجیم روستای خوسف است.
سفال گری: با وجود تحقیقات گسترده ای که در زمینه سفال و سفال‌گری شده هنوز محققان دقیقاً نمی دانند که این هنر از چه زمانی شروع شده ولی یقیناً سابقه دیرینه و چندین هزار ساله سفال‌گر‌ی در نقاط مختلف جهان به هزاره ‌های ماقبل تاریخ می‌رسد و سفال‌گری ایران از این امر مستثنا نیست.‌بیش تر محققان و باستان‌شناسان معتقدند که ایران زادگاه سفال‌گری بوده و این هنر از این کشور به سایر نقاط جهان راه یافته است .
سفال‌گری در این منطقه مانند سایرمناطق به روش‌های مختلف انجام می‌گیرد. در بیرجند جنبه کاملاً کاربردی دارد و آن‌چه بیش از هر چیز دارای اهمیت است این که سفال این منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردی هم نیاز به لعاب کاری بوده به صورت بسیار ابتدایی انجام شده است. سفال‌گری در بیرجند در روستاهای شاهزیله و کوشه انجام می‌گیرد اما سنتی‌ ترین و قدیمی‌ترین روش سفال‌گری در منطقه شاهزیله انجام وارایه می‌شود. گل مورد نیاز این منطقه از این روستاها تهیه می‌شود. سفال‌گران این منطقه معمولاً خاک مل ( خاک رس قرمز که در این محل از اطراف شاهزیله و مهدیه تهیه می‌شود ) را مورد استفاده قرار می‌دهند اغلب کودهای مورد استفاده زمینی است و سوخت آن گازوییل است از آن‌جا که حرارت کودهای آن‌ها قابل کنترل نیست لذا برخی از ظروف در هنگام پخت ذوب می‌شوند در این کوره در عین استفاده از یک نوع گل رنگ‌های متفاوت پس از پخت داریم که علت آن تغییر حرارت کوره در قسمت های مختلف است از دیگر ابزار سفال‌گری چرخ سفال‌گری است که اغلب توسط خود هنرمند ساخته می‌شود و اغلب سفال گران با چرخ پای کار می‌‌‌ کنند سنگ چرخ سفال معمولاً از جنس چوب سنگ و سفال استفاده می‌شود برخی از سفال‌گران روی سنگ چرخ نمد روغن زده می‌‌‌کشند. 

 کشاورزی و دام داری

فرآورده های کشاورزی شهرستان بیرجند عبارت اند از: زعفران، گندم، جو، ‌چغندر قند، پنبه، تره بار، گردو، سیب، عناب و آلو زرد. در بیرجند هم چنین دام‌داری به گونه سنتی رواج دارد و دام ها، گوسفند، بز، گاو، شتر، و… است.  

مشخصات جغرافیایی

شهر بیرجند، مرکز شهرستان بیرجند استان خراسان، به پهنه ای حدود 2 هزار هکتار در جنوب خراسان، در مسیر راه بازرگانی مشهد – زاهدان – پاکستان، در 32 درجه و 53 دقیقه پهنای شمالی و 59 درجه و 13 دقیقه درازای خاوری نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد. بلندی شهر بیرجند از سطح دریا، 1480 متر و فاصله هوایی آن تا تهران، 791 کیلومتر است. این شهرستان از شمال به شهرستان قاین، از خاور به افغانستان، از باختر به شهرستان های طبس و فردوس، و از جنوب به شهرستان نهبندان محدود است. آب و هوای این شهرستان در نواحی جنوبی گرم و خشک و در ناحیه کوهستانی معتدل است. بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها، 40 درجه سانتی گراد می رسد. فصل سرما از آبان ماه آغاز می شود و متوسط حرارت به 10-6 درجه سانتی گراد و حداقل مطلق به زیر صفر می رسد. راه های دسترسی به این منطقه عبارت اند از:
راه آسفالته بیرجند – گناباد، به درازای 214 کیلومتر.
راه آسفالته بیرجند- شوسف، به درازای 165 کیلومتر.
راه شنی بیرجند – اسد آباد، به درازای 84 کیلومتر.
راه شنی بیرجند – خوسف، به درازای 42 کیلومتر.  

 وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

نام نخستین بیرجند «کهستان» یا کوهستان بوده، که عربی آن «قهستان» است، یعنی زمینی که در آن، کوه بسیار باشد. از آن جا که این ناحیه دارای جایگاه طبیعی و جغرافیایی ویژه‌ای بوده و کوه های زیادی دارد، به آن کهستان گفته اند و عرب ها آن را «قهستان» نامیده اند. در بر گزیدن ن %